කුකුළා ගමුවට වඩා රමණීය වූ ගමකට හිරු නො පායයි. ඒ ගම විසිතුරු බලන්නට ම හිර පායති යි සමහර විට සිතේ. කුකුළන් ගේ ගෙවල්, කෙළි බිම්, පොර බිම්, පල්ලි, සබාමළු, යන මේ ආදිය සුදුසු සුදුසු තන් හි සුදුසු සේ ම පිහිටියේ ය. එහෙයින් ඒ පිළිබඳ ව පරීක්‍ෂා කරන්නෙකුට දොෂයක්‌ සොයා ගැනීම අපහසු ය.
ගෙය ලොකු දොරකින් යුක්‌ත ය. බිත්ති මිනිසුන් ගේ ගෙවල මෙන් ගල් සුණු මැටි ආදියෙන් තනන ලද්දේ නොවේ. එකකට එකක්‌ නොවද්දා ගසන ලද ලී පටි නිසා ගෙට අළුත් වාතයෙන් කිසි අඩුවෙක්‌ නැත. ගෙවල් අහසෙහි පිහිටි හෙයින් එහි වසන කුකුළන් ගේ උසසස්‌ බව මනා සේ වටහා ගත හැකි ය.
රෑ මුත් දවල් නම් කුකුළෝ ගෙට නොවඳිති. හිස රිදීමක්‌ වත් හෙම්බිරිසාවක්‌ වත් ඇති වුවා ට දාවල් ගෙට වැදී නිඳගැන්මෙක්‌ නැත. එළිමහනේ අලුත් වාතය පමණ ලෙඩට හොඳ බෙහෙතක්‌ නැතැයි කුකුළෝ කියත්. කියන්නා සේම කෙරෙති. එ හෙයින් කුකුළුහාමි හාමිනි වරුන් ද කු'කුළු දරුවන් ද දවස පුරා එළිමහනේ දී දැක්‌ක හැකිය.
කුකුළන් ගේ කෙළි බිම් බොහෝය. ඔවුන් ගේ ප්‍රධාන ක්‍රීඩාව නම් මල්ල යුද්ධය හෙවත් පොරය යි. බහ තේරෙන කාලයේ සිට කුකුළු දරුවෝ මල්ලව යුද්ධයට පුරුදු වෙති. ඔවුන් ගේ හෝඩි යේ අකුරු ඉතා ටික ය. ඔවුන් ගේ පදත් ඉතා කෙටි ය. එ හෙයින් අකුරු කියන්නට ඉගෙන ගන්නට නම් පල්ලියට යන්නේ ම නැත.
එහෙත් ලිවීම පල්ලියේ දී උගනති. උගන්වන්නී කිකිළි හාමිනේ ය. ලියන්නේ බිමය. අතින් නොවේ, පයින් ම පෑනක්‌ පැනසලක්‌ නො ගැනේ. දෙ පයින් ම ලියති. දරුවෝ ඒ බලා උගනිත්. මෙසේ ලියන කළ පොළොවේ නිධාන මතුවෙයි. කිකිළි හාමිනේ ද දරුවෝ ද එ නිධාන වහා හොටින් ඇහිඳ ගනිති. දරුවෝ ද මව ලියන හැටි බලා එසේ ලියන්නට පුරුදු වෙත්.
මහ කුකුළෝ නොයෙක්‌ විට පොර අනිති. එදා කකුළා ගමුවට සැණකෙළි දිනයෙකි. තරුණ කිකිළියෝ වටා බලා ගෙන සිටිති. වීරයෝ දෙදෙන පණ නොබලා පොරට වදිති. වරක්‌ එකෙකුට ජය අත්වන්නා සේ පෙනේ. වරක්‌ අනෙකාට ජය අත්වන්නා සේ පෙනේ. දෙදෙනාගේ ම කරමල ඉරෙයි]. පෙඳ හැලෙයි. ලේ ගලයි. එහෙත් එකෙකුත් පසු නොබසී.
වේදනාව ඉවසා ගත නොහැකි වූ විට එකෙක්‌ පලා යයි. පොරය නවතින්නේ එවිට ය. දිනූ කුකුළා හිස ඔසවා මහත් ජය නාද කොට තේජස පාමින් මඳ වේලාවක්‌ ඔබට මොබට සක්‌මන් කොට කිකිළියන් පිරිවරා ගෙන යයි.
හිර බැස යනවාත් සමඟම සියලු කුකුළෝ තම තමන් ගේ ගෙට යති. එකෙකු රෑ මඟ බැස නො ඇවිදියි. හෙට වන් වහාම සියල්ලෝ නිඳති. වේලාසන නිදීම ලෙඩ දුක්‌ නැති වීමට හේතුවක්‌ බව ඔවුහු පුරුද්දෙන් ම දන්නෝ ය. නිදන්නා සේ ම වේලාසන පිබිදීම ද ඔවුන්ගේ සිරිතය. පිබිදුන වහාම මහ කුකුළෝ පාඩම් කියන්නට පටන් ගනිත්. තොල් මතුරා කීමෙක්‌ ඉවුන්ගේ නැත. කියන දේ හඬ නගාම කියති. පිරිසිදු ශබ්දයෙන් කියති.
භ්‍රස්‌ව දීර්ඝ ප්ලූත යන තුන ඉතා පැහැදිළි කොට කියති. කුකුළු දරුවන් කියන්නට උගන්නේ මේ වෙලාවේ ය. මෙසේ ඔවුහු පියන්ගෙන් කියන්නට ද ඔවුන්ගෙන් ලියන්නට ද උගනිත්.
කුකුළා ගෙන් උගන්නෝ ඔහු ගේ දරුවෝ ම නො වෙති. මිනිස්‌සු ද උගනිත්. කුකුළා පාඩම් අසා කුසීත නොවන්නා වූ අය නින්දෙන් පිබිද පිරිසිදු වී පාඩම් කරනනට පටන් ගනිති. වෙන කටයුතු හෝ කෙරෙති. එසේ පිබිද අලුත් වාතය ආශ්වාස කිරීමෙන් ජීවත් වෙති, නුවණ ඇති අය වෙත්.
ශිල්ප 64